Пройдут века, уйдут слова из жизни,

Такие, как ВОЙНА, АТАКА, БОЙ.

Но тех, кто пал когда-то за Отчизну,

 Чтить будем вечно – это долг святой!

Усё далей сыходзяць ад нас грозныя гады Вялікай Айчыннай вайны, але памяць пра вайну застаецца. Жывая і балючая памяць народа.

Уйдёт война, оставит списки

Погибших в памятном бою.

Застыли кровью обелиски

В бессмертном каменном строю.

«Пал смертью храбрых»- отвечаем

И вновь живём грядущим днём.

Хвілінай журботнага маўчання давайце успомнім загінуўшых.

«Вечная памяць героям» ... гэта не проста словы. Гэта мудрыя і вялікія словы. Іх можна сустрэць на помніках і мемарыялах героям Вялікай Айчыннай вайны ў самым вялікім горадзе і самым аддаленым кутку краіны.

Ці заўважалі вы, што, праходзячы міма гэтых помнікаў, захоплівае дух, міжвольна выступаюць слёзы і прачынаецца пачуццё патрыятызму і падзякі сваім дзядам і бацькам, якія ўчынілі сапраўды вялікі подзвіг у тыя суровыя гады? Заўважалі. Гэта правільна. Бо мы і ёсць тыя, дзеля каго ён быў здзейснены. Менавіта нам выпадае гонар захаваць і перадаць спадчыну Вялікай Перамогі будучым пакаленням. Вялікая Айчынная вайна закранула практычна ўсе куткі нашай краіны. Няма ні аднаго населенага пункта, які б застаўся ў баку. У памяць пра гэта людзі пабудавалі мемарыялы, помнікі, абеліскі героям ваенных гадоў. Наш горад не выключэнне. Прапануем вам запасціся цярпеннем і ўвагай для таго, каб здзейсніць віртуальную экскурсію па нашым горадзе і пазнаёміцца з некаторымі з іх.

Пачынаем нашу экскурсію з СШ № 10 г Ліды.

Перад вамі мемарыяльная дошка, устаноўленая на будынку школы. У гэтай школе працавала Марыя Кастраміна і вучыўся Саша Клімко - актыўныя ўдзельнікі камсамольскага падполля горада ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Марыя Кастраміна. Нарадзілася ў г. п. Леў Талстой Ліпецкай вобл. У 1940г. разам з сям'ёй пераехала на чыгуначную станцыю Ліда. Са снежня 1941г. па май 1943г. член падпольнай партыйна-камсамольскай групы на чыгуначнай станцыі г. Ліда. Распаўсюджвала лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, збірала разведданыя, удзельнічала ў падрыхтоўцы дыверсіі на электрастанцыі, ажыццяўляла сувязь падпольнай групы з партызанскімі атрадамі «Іскра», «Балтиец», ім. К. Е. Варашылава. З траўня 1943г. - баец атрада ім. К. Е. Варашылава партызанскай брыгады ім. С. М. Кірава Баранавіцкай вобл., У складзе якога прымала ўдзел у шматлікіх баявых аперацыях супраць гітлераўцаў. Загінула ў баі ў в. Жэмаслаўе Іўеўскага раёна. Пасмяротна ўзнагароджана ордэнам Айчыннай вайны I ступені. Яе імем названа вуліца нашага горада.

 Клімко Аляксандр. Падчас Айчыннай вайны працаваў слесарам у паравозным дэпо. Падпольшчыкі пад яго кіраўніцтвам распаўсюджвалі лістоўкі, здзяйснялі дыверсіі. Усталяваўшы сувязь з партызанамі, перадавалі ім зброю, медыкаменты, друкарскі шрыфт. У нашым горадзе яго імем названа вуліца. На яго доме, дзе ён жыў, устаноўлена мемарыяльная дошка.

Да лета 1943 г горад Ліда стаў буйным чыгуначным цэнтрам, праз які немцы маглі перапраўляць ўсе свае сілы. Гітлераўскае камандаванне пачало перабазаваць сюды свае франтавыя тылы, разгарнула будаўніцтва абарончых збудаванняў. Тут засяродзіліся буйныя базы забеспячэння. Савецкаму камандаванню трэба было ведаць, па якіх менавіта кірунках ідзе перагрупоўка варожых войскаў, якія сілы праціўнік засяродзіў у гэтым раёне. Лідскае антыфашысцкае падполле ўзнікла ў першыя месяцы акупацыі. Ядром стала група, якая дзейнічала на чыгуначным вузле станцыі Ліда. Машыніст паравоза, камуніст Міхаіл Мікалаевіч Ігнатаў, камсамольцы Аляксандр Клімко, Маша Кастраміна, Анатоль Качан, Мотя Наказных, слесар дэпо Леанід Халявінскі арганізавалі групу для барацьбы з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Кіравалі ёю М. Н. Ігнатаў і А. А. Клімко. За самаадданую барацьбу, гераізм і мужнасць гэтых хлопцаў на Прывакзальнай плошчы нашага горада ўстаноўлена мемарыяльная дошка на скульптурнай кампазіцыі, прымеркаваная да 130- годдзю Беларускай чыгункі.

Дошка металічная і складаецца з 3-х фрагментаў.

Надпіс на дошцы:

«Тут са снежня 1941г па чэрвень 1944г дзейнічала партыйна - камсамольская група на чыгуначным вузле.

Ігнатаў М.Н.

Клімко А.А.

Качан А.Р.

Наказным М.К.

Кастраміна М.І.

Халявінскі Л.Ф.

Кудачоў Л.Ф.

1941-1944 »

   На жаль, лідскім падпольшчыкам не ўдалося перажыць радасць вызвалення. У траўні 1944 года ў выніку здрады 16 удзельнікаў Лідскага падполля былі арыштаваныя «Абвергрупай-307» і расстраляныя за тры кіламетры  ад горада. У маі 1966 г. па праекце архітэктара Сасноўскага збудаваны манумент на месцы расстрэлу лідскіх падпольшчыкаў 3 ліпеня 1944г.

   Лідская падпольная арганізацыя за перыяд сваёй дзейнасці аказала вялікую дапамогу партызанам і часткам Чырвонай Арміі ў вызваленні рэспублікі.

У гонар воінаў-вызваліцеляў і партызан Лідскай зоны быў адкрыты 9 мая 1965 года помнік на вул. Савецкай. Аўтар Ю.М. Кішык. Помнік складаецца з бетоннай пліты памерам 3,6 м х 1,2 м, на якой замацаваны блок трапецападобнай формы 3 х 1,3-0,65 м. У блок уманціраваны 5 мармуровых пліт. Тут увекавечаны імёны тых, хто праявіў мужнасць і гераізм пры вызваленні г. Ліды. Гэта кавалерысты генерал - лейтэнанта Аслікоўскага, 307 авіядывізія, а таксама партызанская брыгада ім. Кірава, партызаны брыгады «Наперад» і іншыя. На паўднёвай баку блока, на мармуровай шыльдзе намаляваны ордэн «Знак пашаны», на тарцы - ордэн Перамогі, на паўночнай - Зорка Героя Савецкага Саюза. Перад помнікам на невялікай бетоннай пліце выкладзены рэльеф пяцікутнай зоркі з адтулінай у цэнтры для «вечнага агню».

У памяць аб загінуўшых, у знак глыбокай павагі, у Лідзе 9 мая 1966 года пачалася закладка Кургана Бессмяротнасці і працягвалася да 8 ліпеня 1966 года. Курган Бессмяротнасці насыпаны ў памяць аб воінах і партызанах, якія загінулі ў ліпені 1944 года пры вызваленні г. Ліды і раёна ад нямецка - фашысцкіх захопнікаў, і мірных жыхароў Ліды і раёна, якія загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Курган насыпалі і жыхары г.Ліды, дэлегацыі ўсіх раёнаў Гродзенскай вобласці, усіх абласцей Беларусі, прадстаўнікі гарадоў - герояў Масквы, Ленінграда, Валгаграда, Севастопаля, Адэсы, Кіева, Брэсцкай крепасці-героя. Гарадоў Курска, Растова, Бранска, прадстаўнікі Літвы і Латвіі.

Адкрыццё Кургана адбылося 8 ліпеня 1966 г. і вылілася ва ўсенародную ўрачыстасць. На месцы Кургана спачатку была зробленая пяціканцовая зорка. Вакол гэтага месца і выстройваліся шматлікія госці і жыхары горада.

 Першы сакратар гаркама Г.Ф.Фомічоў, прадстаўнік Масквы К.Н. Галіцкі, ганаровы грамадзянін нашага горада Н.С. Чапуркін, былы сакратар Лідскага падпольнага КПБ А.Д. Гапееў у аснове Кургана заклалі капсулу з пасланнем нашчадкам.

Каля цэнтральнай грані Кургана быў выкапаны шурф глыбінёй 3 м. У шурф была змешчана металічная скрыначка. Было прынята рашэнне выявіць гэты куфэрак 9 мая 1995 года, калі горад будзе святкаваць 50-годдзе з дня Перамогі над фашысцкай Германіяй. 9 мая 1995 года шкатулка была адчынена. Некаторыя прадметы, якія ў ёй захоўваліся, былі перададзеныя ў Лідскі музей. На шкатулку было змешчана новае завяшчанне нашчадкам, якое неабходна выявіць 9 мая 2045 года.

У дзень адкрыцця Кургана Бессмяротнасці была прывезена зямля з брацкіх магіл савецкіх воінаў, партызан і падпольшчыкаў, з магіл ахвяр фашызму з розных куткоў нашай краіны.

Роўна праз год ў 1967 г. лідчане зноў сабраліся ля Кургана Бессмяротнасці. Людзі падрыхтаваліся сустракаць урну з прахам Невядомага салдата. Рэшткі яго былі знойдзеныя ў невялікай беларускай вёсачкі Чэхаўцы. У гэты ж дзень праводзілі 49 тады яшчэ невядомых салдат, якія пахаваныя ў брацкай магіле ў в. Гуды. Так ля падножжа Кургана з'явіўся новы помнік - магіла Невядомага салдата. Аўтар праекта галоўны архітэктар г. Ліды Ю.Н.Кішык. Помнік выкананы ў форме надмагільнай пліты. Пліта прамавугольнай формы, з падсечаным цокалем, знаходзіцца на зялёным астраўку сярод мазаічнага бетоннага пакрыцця пляцоўкі - круга ў падставы Кургана Бессмяротнасці. Верхняя паверхня пліты выканана ў двух узроўнях, разняць па вышыні на 5-6 см. Плоскасць, сечная паверхні, у зрэзе ўтварае постаць, якая у плане прадстаўляе сабой сімвал штыка. На рагу пліты, у яе верхняй плоскасці Пяцівугольная адтуліна, дзе гарыць вечны агонь, які быў перанесены ад падножжа Кургана. На ніжняй плоскасці рэльефна выканана каска.

На гранітнай пліце, прыкрывае магілу, высечаныя словы М.Ісакоўскага:

«Куды б ні ішоў, ні ехаў ты,

Але тут спыніся,

Магіле гэтай дарогай,

 Усім сэрцам пакланіся!

1941 - 1945.

Слава табе, невядомы салдат».

Помнік выкананы з бетону і пакрыты мазаічным аздобным пластом. У тым жа 1967 годзе вакол Кургана Бессмяротнасці быў высаджаны парк. Курган ўяўляе сабой пяціграннай піраміду, вышынёй 7 м, з агульным перыметрам ў падставы 55 м. На кожнай з граняў Кургана ўстаноўлена мемарыяльная пліта з надпісам.

У 1973 годзе па праекце групы мінскіх архітэктараў пад кіраўніцтвам Ю.М. Трахтэнберга Лідскі курган быў дапоўнены пілонамі. Вышыня кожнага пілона 14 м, кут нахілу 60 градусаў, сімвалізуюць ствалы артылерыйскіх гармат. На вяршыні былі ўсталяваныя магутныя свяцільні, уманціраваны дынамікі, якія транслююць праз кожную гадзіну фрагмент музыкі з песні «Бухенвальдский набат» і фрагмент з песні «Аб лідскіх падпольшчыках» - словы Н.В.Гарбачовай - былога завуча СШ № З, музыка У.І. Аламаха .. Курган, размешчаны паміж новай і старой забудовай, як бы сцвярджае, што жыццё працягваецца ... І горад жыве, захоўвае гістарычную памяць у помніках, і маладзее год ад года.

У дорог обелиски...

Память сердца - в плену.

Все, кто честен, кто молод, прокляните войну!

Никогда не забудем

Павших в правой борьбе...

Люди, слышите люди,

Будьте верны себе!